Χωριό του Ανατέλλοντος ηλίου όπως δηλώνει το όνομα του. Οι αχτίνες που χρυσίζουν, φωτοδοτούν την Ανατολή, τους μετέωρους βράχους, τον Τίμιο Σταυρό, τις Δρυγιές, τα Καρκάσα, σου δίνουν την εντύπωση ότι ο ήλιος συνεχώς ανατέλλει. Παλιό, ιστορικό, παραδοσιακό χωριό 17 χιλ. βορειοδυτικά της Ιεράπετρας σε υψόμετρο 600 μ. Τα σπίτια του ορατά από τον κάμπο σαν λευκά περιστέρια, είναι φωλιασμένα στο οχυρό βουνό της Ανατολής.
Τόπος προνομιακός, των λογίων, των Νοταρίων των καθηγητών Πανεπιστημίου με σπουδαία Ιστορία και πολιτισμό.
Την δεκαετία του ΄70 οι περισσότεροι κάτοικοι της Ανατολής κατέβηκαν στον κάμπο και ασχολούνται με τις θερμοκηπιακές καλλιέργειες. Ίδρυσαν μαζί με κατοίκους από άλλα χωριά τους συνοικισμούς Στόμιο, Νέα Ανατολή, Αμμουδάρες. Το μικρό γραφικό χωριό Καλόγεροι που σύμφωνα με την παράδοση κτίστηκε από κάποιο Τούρκο Αγά ανήκει επίσης, στην Ανατολή. Αναφέρεται από την εποχή της Ενετοκρατίας. Το 1583 μαζί με τους Καλογέρους είχε 666 κατοίκους. Το 1951 με 897 και το 2001 μαζί με την Νέα Ανατολή 1235 κατοίκους. Υπάρχει ερειπωμένος ο Πύργος του Ενετού φεουδάρχη βόρεια του χωριού. Ανέδειξε σπουδαίους πνευματικούς ανθρώπους όπως τον Αντώνιο Δαμιλά κωδικογράφο και τυπογράφο, τον Νείλο Δαμιλά, λόγιο Ιερομόναχο στη Μονή Καρκασίων, τον Δημήτριο Δαμιλά αδελφό του Αντωνίου κωδικογράφο και τυπογράφο στο Μιλάνο που το 1476 εξέδωσε την πρώτη “Ελληνική Γραμματική”. Τον Άνθιμο Ντόνο, τον Ιωάννη Ολόκαλο που τα νοταριακά του έγγραφα εκδόθηκαν πρόσφατα και είχε έδρα τις Δρυγές μια καταπληκτική τοποθεσία ανατολικά του χωριού, με τρεχούμενα νερά, ταβέρνα με θέα την Ιεράπετρα και το εκκλησάκι της Αγίας Φωτεινής. Σπουδαίο λοιπόν πνευματικό κέντρο η Ανατολή με σχολείο στην Ενετοκρατία και κρυφό σχολείο στην Τουρκοκρατία.
Η περιοχή της Ανατολής, θέσις οχυρά, ανέδειξε κορυφαίους αγωνιστές στην τουρκοκρατία, τον Εμμανουήλ Λακέρδα γενικό αρχηγό της Ιεράπετρας, τον Ιάκωβο Μαχαιρά, τον Αθανάσιο Μπαρμπεράκη και τον Γεώργιο Μπεκιάρη.
Πλούσια η ιστορία της και οι αγώνες σε όλες τις ιστορικές περιόδους. Πολλά τα εκκλησιαστικά της μνημεία, οι Μονές, οι μεγάλης τέχνης Βυζαντινές εικόνες.
Ο παλιός παραδοσιακός οικισμός της Ανατολής έμεινε αναλλοίωτος στο χρόνο, με τα βυζαντινά εικονογραφημένα ξωκλήσια της, τα πετρόχτιστα σπίτια, τα σοκάκια, την παλιά Κάτω Βρύση. Πριν από μια 20ετία περίπου, μπήκε σε πρόγραμμα αναπαλαίωσης, χαρακτηρίστηκε παραδοσιακός οικισμός και σήμερα χτίζονται με πέτρα οικίες και τουριστικά καταλύματα, εξαιρετικής αισθητικής.
Σε λίγα χρόνια η Ανατολή Ιεράπετρας θα είναι ένα από τα ωραιότερα παραδοσιακά χωριά της Κρήτης, με το θαυμάσιο μικροκλίμα της, την καταπληκτική θέα, το απαράμιλλο φυσικό της τοπίο με το οποίο ασχολήθηκε το μουσείο φυσικής Ιστορίας της Κρήτης και εξέδωσε «τα μικρά μετέωρα του Λασιθίου».
Η Ανατολή όπως και οι Ανατολιώτες έχουν και σήμερα επιτυχίες στον Αγροτικό, Τουριστικό, Πνευματικό τομέα. Προσωπικότητες καταγόμενες από το χωριό δεσπόζουν στην πολιτική, κοινωνική, πνευματική ζωή του τόπου μας. Δήμος η Ανατολή στις αρχές του 20ου αιώνα, κοινότητα μετά και σήμερα Τοπικό Διαμέρισμα του Δήμου Ιεράπετρας χτίζει το μέλλον σε στέρεες βάσεις. Με σπουδαίες πολιτιστικές εκδηλώσεις που διοργανώνει ο δραστήριος πολιτιστικός σύλλογος, με Ιστορικές, λαογραφικές, μουσικές παραστάσεις είναι πόλος έλξης ντόπιων και ξένων. Με δύο ταβέρνες, δύο καφενεία, ανακαινισμένο παλαιό σχολείο, φιλόξενους κατοίκους αποζημιώνει και τους πιο απαιτητικούς.
Ακόμη και στα σαλιγκάρια και στα άγρια μανιτάρια είναι πλούσια η Ανατολή.
Γιώργος Λαμπράκης, Λεβέντης.
