Γράφει η Καραλιοπούλου-Κουφάκη Ανδρομάχη
Από τότε που ο προϊστορικός άνθρωπος παρατήρησε τις φωλιές των πουλιών, έλαμψε στο νου του η ιδέα να κάνει το ίδιο: έμπλεκε κλαδιά και βέργες για να φτιάξει καταφύγιο για να προστατευτεί ή καλάθια για τη συλλογή και αποθήκευση καρπών και προϊόντων.
Αυτή ήταν η βασική αρχή για την ύφανση. Τέντωνε κι έστριβε φυσικά υλικά, ζωικά ή φυτικά, για να φτιάξει κλωστές που ύφαινε σε πανί. Το μαλλί προβάτου ή το τράγιο, το βαμβάκι, το λινάρι, το μετάξι, η κάνναβη, το σπάρτο, το άχυρο κ. ά. είναι τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν από τα βάθη της ανθρώπινης Προϊστορίας μέχρι σήμερα.
Και από γενιά σε γενιά, μέσα από τον προφορικό λόγο και τη βιωματική μαθητεία εξελίσσεται η υφαντική και αναδεικνύεται σε σπουδαία τέχνη που είναι τόσο πολύπλοκη όσο η ζωή.
Αυτή η καθαρά γυναικεία οικιακή τέχνη έχει πανάρχαιες ρίζες στο Αιγαίο και συνδέεται με όλες τις πτυχές της ανθρώπινης δραστηριότητας: καθημερινή ζωή, ταφικές τελετουργίες, λατρευτικές τελετές. Η δεξιότητα στην ύφανση αποτέλεσε στην αρχαιότητα το διακριτικό γνώρισμα Νυμφών και Μουσών, θεοτήτων όπως της Αθηνάς και της Ήρας, μυθικών γυναικών αριστοκρατικής καταγωγής όπως της Πηνελόπης, της Ελένης και της Ναυσικάς.
Η πορεία της υφαντικής δεν σκιαγραφείται μόνο στα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας αλλά στις καταγραφές σε πινακίδες της Γραμμικής Β’, στα σπαράγματα των υφασμάτων, στα εργαλεία υφαντικής, στα γλυπτά και στις αναπαραστάσεις αγγείων που η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως.
Από την εποχή του Ομήρου μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα η υφαντική κατέλαβε ξεχωριστή θέση ανάμεσα στους κλάδους της ελληνικής λαϊκής τέχνης ιδιαίτερα την εποχή της αναγέννησης του ελληνισμού το18ο και 19ο αιώνα, όταν η υφαντική γνώρισε μεγάλη άνθηση και εξελίσσεται παράλληλα και σε οργανωμένη ανδρική βιοτεχνία που δεν περιορίζεται στην εξυπηρέτηση των οικιακών μόνο αναγκών αλλά ανταποκρίνεται σε πλατιές εμπορευματικές απαιτήσεις και τα υφαντά γίνονταν ανάρπαστα μέσα και έξω από την Ελλάδα.
Τα έργα, όμως, της οικιακής υφαντικής εξακολουθούν να διακρίνονται για τη μαγεία και τον πλούτο των ποικιλόχρωμων διακοσμητικών μοτίβων τους και ο αργαλειός ανταγωνίζεται τη μονοτονία των μονόχρωμων βιοτεχνικών υφασμάτων.
Μέχρι πριν λίγα χρόνια, ο κρητικός αργαλειός, το «αργαστήρι», είχε τη θέση του σε όλα σχεδόν τα σπίτια της υπαίθρου και όλες οι ανάγκες ένδυσης, κατασκευής κλινοσκεπασμάτων ή επαγγελματικών και οικιακών υφασμάτων καλύπτονταν από τις υφάντρες. Και η υφαντική ταυτίστηκε με τη συλλογική εργασία, τη συναναστροφή και αλληλεπίδραση στη βάση της αμοιβαιότητας και της αλληλεγγύης.
Τα νοικοκυρεμένα χέρια και των φτωχών ακόμα γυναικών, που δεν είχαν μαλλιά ή σπάρτο, δεν άφηναν να χαθεί ούτε ένα κομματάκι από κάποιο παλιό ύφασμα. Το έκοβαν λουρίδες, τις ένωναν και ύφαιναν με αυτές στον αργαλειό τις περίφημες χωριάτικες κουρελούδες. Εκτός από τα γνωστά ριγωτά κομμάτια έδιναν και διάφορα άλλα ωραία σχέδια με ρόμβους, τριαντάφυλλα, τρίγωνα σε ανεξίτηλα πάντα χρώματα, και στόλιζαν με αυτές τα φτωχικά σπιτικά τους.
Η υφάντρα, με οδηγό το μεράκι, την πείρα και την παράδοση, σχεδίαζε και δημιουργούσε όλα τα χρειαζούμενα από τις φασκιές και τα μπαγκαλάκια που μας υποδέχονταν στη ζωή μέχρι το υφαντό που κάλυπτε το σώμα εκείνου που έφευγε από τη ζωή.
Μέσα από την τέχνη της, η γυναίκα υφάντρα, μπορούσε να μιλήσει η ίδια για τον εαυτό της, να γίνει αυτή που επιθυμούσε δρώντας στον ελεύθερο χώρο της καλλιτεχνικής δημιουργίας, να βιώσει όλες τις προσωπικές της φιλοδοξίες, να εκφράσει τη θηλυκότητά της που την κεντούσε με υπομονή σε όλη τη μονότονη και σκληρή ζωή της, να καταπολεμήσει τη λήθη και να διαφυλάξει μνήμες και αξίες από τη φθορά.
Οι χειροποίητες δημιουργίες της, με τη ζεστασιά και τη λάμψη τους, προκαλούν και σήμερα μεγάλο θαυμασμό και έκπληξη για την ποιότητα των νημάτων, την ποικιλία και την αρτιότητα των χρωματικών συνδυασμών και σχεδίων των βγαλμένων από την παράδοση και την ιστορία της. Ο τόνος των χρωμάτων, που μένουν αναλλοίωτα, οφείλεται στον τρόπο που η κάθε γυναίκα βάφει και ταιριάζει τα χρώματα στο έργο της. Δεν έχει νόμους η λαϊκή τέχνη, γιατί όλα οφείλονται στην έμφυτη καλαισθησία της τεχνίτριας γυναίκας.
Η υφαντική τέχνη είναι μια μορφή γραφής της γυναίκας, που απλωμένη πάνω σε ύφασμα, σκέπαζε, χρωμάτιζε και στόλιζε τα όνειρα και τη ζωή των γενεών. Η υφάντρα ενύφαινε με νήματα υφαντικά μοτίβα, μα ουσιαστικά μορφοποιούσε ιδέες, σκέψεις, κάλλος, συναισθήματα, καημούς και πατροπαράδοτους κώδικες. Από τα πανάρχαια χρόνια η οικιακή υφαντική είναι κατεξοχήν γυναικείο προνόμιο. Είναι το μέσον που βοηθά τη γυναίκα να πειθαρχήσει στους εξωτερικούς κανόνες που επιβάλλει η παραδοσιακή κοινωνία, όπου η κοινωνική άνοδος της γυναίκας συνδέεται με το γάμο.
Σε μια τέτοια ανδροκρατική κοινωνία κύριο μέλημα της μάνας είναι να μεταδώσει στην κόρη της την αξιοσύνη της νοικοκυράς και τις τέχνες της υφαντικής και της κεντητικής. Εν τέλει να της μεταφέρει το γυναικείο μοντέλο που υπακούει στις προσδοκίες της οικογένειας και της κοινότητας της παραδοσιακής κοινωνίας. Από μικρή, λοιπόν, η κόρη μαθαίνει από τη μητέρα της και τη γιαγιά της την τέχνη για να υφάνει τα προικιά που χρειάζονται για ένα καλό γάμο.
Σήμερα η τέχνη της υφαντικής έχει εγκαταλειφθεί και τείνει να σβήσει. Αλλά αποτελεί άυλη πολιτισμική κληρονομιά και πρέπει να της δώσουμε τη σημασία που της αξίζει για να διασωθεί αυτή η πανάρχαια θεϊκή τέχνη.
Κάνοντας, λοιπόν, πράξη την σύμβαση για την άυλη πολιτισμική κληρονομιά της UNESCO, είναι ανάγκη και πρωτοπορία να επιχειρήσουμε να ξαναπιάσουμε κυριολεκτικά το κομμένο νήμα, ξαναβάζοντας την ξεχασμένη υφαντική τέχνη στην καθημερινότητα της οικονομικής ζωής, κινητοποιώντας τις γυναίκες πρώτα απ’ όλα, που έχουν περισσότερο πληγεί από την κρίση, αλλά και τους άνδρες να ξανακαθίσουν στους αργαλειούς και να διδάξουν την πανάρχαια ιερή τέχνη και τεχνική της ύφανσης στους νέους.
Η οικονομική κρίση, η παγκόσμια οικολογική κρίση, όλα μαζί μας υποχρεώνουν να στραφούμε σε μορφές παραγωγής και οικονομίας του παρελθόντος. Προφανώς ζητούμενο δεν είναι η «ρομαντική» αναπόληση ενός παρελθόντος, αλλά η εκλεκτική υιοθέτηση σήμερα παραγωγικών και καταναλωτικών αρχών και αξιών που τότε προέκυπταν ως απόρροια της ανάγκης και στις ημέρες μας μπορούν να αποτελέσουν επιλογή-απάντηση στις προκλήσεις του μέλλοντος.
Την τελευταία δεκαετία, στην αγωνιώδη προσπάθεια για εξοικονόμηση φυσικών πόρων και διάσωση των φυσικών οικοσυστημάτων η επιστροφή σε δοκιμασμένες έννοιες και αξίες προβάλλει ως σανίδα σωτηρίας. Γιατί οι πολυσυζητημένες σήμερα και προτεινόμενες ως νεωτερικές έννοιες κυκλική οικονομία, επαναχρησιμοποίηση-μεταποίηση, ανακύκλωση και βιώσιμη ανάπτυξη (αυτό τον κόσμο τον παλιό, άλλοι τον είχαν πρώτα κι άλλοι τον καρτεράνε) είναι τόσο παλιές όσο και οι οργανωμένες ανθρώπινες κοινωνίες και με αυτές επεβίωσαν σεβόμενες την ύλη και τον μόχθο δημιουργίας νέων προϊόντων. Αντιθέτως η έννοια του προϊόντος μιας χρήσης, η σπατάλη της ύλης, η πολυτέλεια του περιττού δεν έχουν θέση στην παραδοσιακή αντίληψη για τη ζωή.
Η τέχνη που ύφανε την παράδοση και τη συλλογική μνήμη για χιλιάδες χρόνια αξίζει να γίνει η πυξίδα της ιστορικής μας μνήμης και όχι παρανάλωμα της σημερινής αμνήμονης και αδηφάγου καταναλωτικής μανίας για μαζικά προϊόντα που δεν υφαίνουν τη σκέψη και το συναίσθημα αλλά ικανοποιούν την εφήμερη ματαιοδοξία.
